Zastanawiałeś się kiedyś, skąd pochodzą słowa, których używasz na co dzień? Mimo że w epoce globalizacji widzimy wyraźne przenikanie się kultur, zapożyczenia językowe mają naprawdę długą historię. Zaczęła się ona na długo przed powstaniem internetu czy szybkich środków transportu.
Jeśli interesuje Cię temat arabizmów w języku polskim, możesz się zdziwić, jak wiele naszych rodzimych wyrazów ma korzenie w języku arabskim. Poznanie ich pochodzenia pomoże docenić, jak bogaty i zróżnicowany jest nasz język. W tym artykule wyjaśnimy, czym są arabizmy, omawiamy najpopularniejsze przykłady i podpowiadamy, jak samodzielnie odkrywać historię słów, które wypowiadamy na co dzień.
Spis treści
Dlaczego arabizmy są tak powszechne w polszczyźnie?
Zapożyczenia z języka arabskiego, czyli arabizmy, nie trafiły do polszczyzny z dnia na dzień. Ich obecność to efekt wielu stuleci wymiany kulturowej, handlowej i naukowej. Szlaki kupieckie i dyplomatyczne przyczyniały się do transferu nie tylko towarów, ale także słów. W średniowieczu Arabowie byli uznanymi pośrednikami w wymianie handlowej między wschodem a zachodem – to głównie oni dysponowali rozbudowanymi kontaktami, wiedzą geograficzną, a także cennymi materiałami (np. przyprawami). W ten sposób słowa związane z handlem przyprawami, tkaninami, narzędziami czy osiągnięciami cywilizacyjnymi migrowały wraz z towarami.
Trzeba też pamiętać, że w różnych okresach historii Polski istniały bezpośrednie kontakty z imperiami, w których dominował język arabski. Zachęcała do tego rosnąca fascynacja kulturą orientalną, zwłaszcza wśród polskiej szlachty, uczonych i podróżników.
W renesansie i baroku polski dwór i magnateria fascynowali się strojami oraz literaturą Wschodu. Ta miłość do wszystkiego, co orientalne, ułatwiała przejmowanie nowych słów, których wcześniej nie używano w języku polskim.
Wreszcie, rozpowszechnienie się przekładów dzieł arabskich uczonych, zwłaszcza w dziedzinie matematyki, astronomii i medycyny, przyczyniło się do „oswojenia” wielu terminów wywodzących się z języka arabskiego. Obecnie część z nich jest tak bardzo zadomowiona w polszczyźnie, że większość osób nawet nie zdaje sobie sprawy z ich korzeni. Ten proces trwał wieki, a długotrwałość i różnorodność owych kontaktów wyjaśniają, dlaczego arabizmy w języku polskim są dzisiaj tak liczne i powszechne.
Lista najczęściej używanych arabizmów w języku polskim
Aby w pełni zrozumieć fenomen arabizmów, dobrze jest przyjrzeć się konkretnym przykładom. Wiele z nich można odnaleźć w dziedzinach takich jak kuchnia, kultura i codzienne zwyczaje, a także nauka czy technologia. Warto mieć świadomość, że niektóre wyrazy zawdzięczamy pośrednictwu innych języków – często hiszpańskiego, tureckiego czy włoskiego – co dodatkowo komplikuje śledzenie ich etymologii. Niemniej jednak kluczowe pozostaje to, że pierwotnie pochodziły z języka arabskiego.
Kuchnia i potrawy
- Kawa
Mało kto wie, że wyraz „kawa” w polszczyźnie ma swoje korzenie w arabskim słowie qahwa. Kawa docierała do Europy poprzez Imperium Osmańskie i szybko zyskała status luksusowego trunku. Dziś już trudno nam wyobrazić sobie dzień bez filiżanki kawy. Jej popularność w Polsce jednak zaczęła się od dworskich salonów, a dopiero później rozpowszechniła w całym społeczeństwie. - Cukier
Uważa się, że termin „cukier” jest pokrewny arabskiej nazwie sukkar, która z kolei wywodzi się z sanskrytu. Zanim Europejczycy uzyskali dostęp do rodzimych źródeł cukru z buraków, słodzik ten sprowadzano przez kraje Lewantu. To zaś przyczyniło się do przejmowania zapożyczeń językowych związanych z handlem tym cennym towarem. - Syrop
Choć syropy są dzisiaj popularne głównie jako słodkie dodatki do napojów czy leków, ich nazwa ma korzenie w arabskim słowie šarāb (napój). Arabowie byli znani z umiejętności przyrządzania różnego rodzaju mikstur: od słodkich esencji owocowych aż po lecznicze mikstury. - Alkohol
Słowo to wywodzi się z arabskiego al-kuḥūl, odnoszącego się pierwotnie do destylowanych substancji. W konsekwencji został później przejęty w wielu językach europejskich jako nazwa trunku. Dziś „alkohol” to określenie używane powszechnie i nikt już nie kojarzy jego semantycznego pochodzenia z językiem arabskim.
Kultura i obyczaje
- Szachy
Ta królewska gra, uwielbiana w wielu zakątkach świata, nosi w sobie ślady wpływów arabskich, choć pierwotnie wywodzi się z Indii. W języku arabskim gra ta nazywana jest šaṭranǧ (od perskiego čatrang), a Europejczycy przejęli ją przez kontakty z obszarami muzułmańskimi. Szachy były przez wieki ważnym elementem kultury dworskiej i stały się synonimem strategicznego myślenia. - Arsenał
Słowo to, które dziś często kojarzy się z militariami i magazynami broni, trafiło do polszczyzny bezpośrednio poprzez włoskie arsenale. U jego źródeł leży jednak arabskie dār aṣ-ṣināʿa (dosł. „dom rzemiosła” lub „dom wytwórstwa”). Ten przykład znakomicie ilustruje wieloetapowy proces zapożyczania terminów. - Tabor
„Tabor” bywa słowem kojarzonym przede wszystkim z wędrówkami ludów koczowniczych w Europie. Wiele języków zapożyczyło jednak ten termin od arabskiego ṭābūr, co oznaczało m.in. batalion czy kolumnę wojska. Dziś w polskim kontekście historycznym „tabor” pojawia się często w połączeniu z husarią i taktyką polskich wojsk z dawnych epok.
Nauka i technologia
- Algebra
Wiele najważniejszych pojęć matematycznych i naukowych trafiło do języków europejskich właśnie z języka arabskiego. Słowo „algebra” wywodzi się od arabskiego terminu al-ǧabr, który jest częścią dłuższej nazwy traktatu matematycznego napisanej przez słynnego uczonego Al-Chwarizmiego. Podobnie zresztą jest z terminem „algorytm” – to zniekształcona przez języki europejskie wersja jego arabskiego nazwiska. - Chemia (i dawna „alchemia”)
Pochodzenie słowa „chemia” i związanego z nim terminu „alchemia” nie jest całkiem jasne. Jednak to kultura arabska miała duży wpływ na spopularyzowanie obu nazw w Europie. Dawne księgi alchemików, tłumaczone z arabskiego na łacinę, wniosły do języków europejskich wiedzę, która stała się podstawą współczesnej chemii. Do dziś w języku arabskim „chemia” to al-kīmyā’, co może również tłumaczyć pochodzenie terminu „alchemia”. - Cyfra
Wprawdzie rozwój cyfr arabskich zawdzięczamy również starożytnym Indiom, ale to dzięki arabskim uczonym i ich pismom Europejczycy zaczęli masowo korzystać z tych znaków. Słowo „cyfra” pochodzi zresztą od arabskiego ṣifr, czyli „zero”. Ten symbol zrewolucjonizował system rachunkowy, dzięki czemu cztery podstawowe działania matematyczne znacząco się uprościły i otworzyły drogę do dalszego rozwoju nauki.
Etymologia i ciekawostki
Etymologia to dziedzina badająca pochodzenie słów i ewolucję ich form oraz znaczeń. W kontekście arabizmów w języku polskim niezwykle ciekawy jest fakt, że wiele wyrazów nie dotarło do nas wprost z języka arabskiego, lecz za pośrednictwem innych języków. Często słowo zmieniało się kilkakrotnie, zanim przybrało ostateczną formę w polszczyźnie.
Doskonałym przykładem jest choćby „arsenał”, wspomniany wyżej. Arabskie dār aṣ-ṣināʿa zostało przejęte przez język hiszpański, włoski i dopiero stamtąd, w nieco uproszczonym brzmieniu, zadomowiło się w Europie Środkowej. Podobny los spotkał wiele słów, które współcześnie brzmią, jakby były „nasze”. W rzeczywistości jednak mają za sobą długą wędrówkę przez różne regiony świata. Naukowcy często są w stanie ustalić cały ciąg przemian fonetycznych, morfologicznych i znaczeniowych. Niekiedy wymaga to starannego przeglądu dawnych dokumentów, zapisków handlowych i traktatów naukowych.
Ciekawostką jest też to, że niektóre arabizmy przyjęły się w języku polskim nie ze względu na użyteczność terminów, a z powodu mody na świat orientalny. W XVIII i XIX wieku nie brakowało wśród polskiej szlachty upodobania do egzotycznych strojów, wystroju wnętrz czy potraw. Dzięki temu pewne wyrazy przechodziły do polszczyzny jako element stylu „orientalnego”, nawet jeśli realnie nie były niezbędne w codziennej komunikacji.
Jak rozpoznać arabizmy w polskim słowniku?
Poszukiwanie arabizmów w naszym języku może być znakomitą zabawą intelektualną, a przy tym przyczynkiem do lepszego zrozumienia historii i złożoności relacji międzykulturowych. Jak jednak się za to zabrać?
- Korzystaj z etymologicznych słowników języka polskiego:
Najprostszy sposób to sięgnięcie do opracowań autorstwa językoznawców, którzy poświęcili lata na badania źródeł pisanych. Słowniki etymologiczne prezentują informacje o pierwszych wystąpieniach danego słowa, jego pierwotnym brzmieniu i ewentualnych zmianach na przestrzeni wieków. - Porównuj słowa w różnych językach:
Znając angielski, hiszpański czy francuski, można zauważyć podobne formy pewnych wyrazów. Słowo zbliżone do polskiego może mieć wyraźny rdzeń wskazujący na pochodzenie z arabskiego. Dobrym przykładem jest choćby „algebra” (ang. algebra, fr. algèbre), gdzie początkowy element „al-” wskazuje na możliwe powiązanie z oryginałem arabskim. - Zwracaj uwagę na charakterystyczne przedrostki i rdzenie:
Wiele wyrazów z języka arabskiego rozpoczyna się od „al-” (co często oznacza rodzajnik). Wprawdzie polszczyzna bywa „bezlitosna” dla obcych przedrostków i czasem je odcina lub modyfikuje, ale nierzadko pozostają one w rozpoznawalnej formie, jak w słowach „alkohol”, „algebra”, „algorytm” czy „almanach”. - Korzystaj z dostępnych źródeł online:
Internet obfituje w bazy słownikowe i blogi językoznawcze. Wprawdzie nie zawsze są to opracowania równie wiarygodne co prace naukowe, jednak mogą stanowić dobry punkt wyjścia. Zebrane informacje warto wtedy porównać z rzetelnymi źródłami akademickimi.
Z czasem odkrywanie arabizmów może stać się pasją. Za każdym słowem kryje się nie tylko interesująca historia językowa, lecz także kontekst społeczny. Dawne szlaki handlowe, losy władców i podróżników czy przemiany kulturowe, które zachodziły przez wieki, żywo odcisnęły się na naszym języku.
Nauka języka arabskiego
Skoro zapoznajesz się z tematyką arabizmów i fascynuje Cię świat języka arabskiego, to być może warto pójść o krok dalej i spróbować nauczyć się tego języka? Poznanie języka arabskiego w praktyce nie tylko otwiera drzwi do wielu krajów Bliskiego Wschodu, ale też umożliwia lepsze zrozumienie kontekstu kulturowego, z którego wywodzą się omawiane wyżej słowa. Jeśli rozważasz taką możliwość, mamy dla Ciebie propozycję: zapraszamy na bezpłatne lekcje próbne kursu języka arabskiego online w szkole językowej Kierunek Wschód, gdzie doświadczysz intensywnej, a zarazem przyjaznej formy nauki.
W Kierunku Wschód gwarantujemy szybką i fachową obsługę klienta oraz odpowiedzi na wszelkie pytania związane z nauką i kulturą arabską. Uczymy, opierając się o sprawdzone materiały i dynamiczne zajęcia, które pozwalają w krótkim czasie zauważyć realne postępy w mówieniu. Kursy prowadzą absolwenci arabistyki – prawdziwi pasjonaci, którzy dzięki wieloletniemu doświadczeniu w nauczaniu potrafią skutecznie motywować do regularnej pracy. Możesz wybierać spośród licznych grup, także dla osób zupełnie początkujących (poziom zerowy), jak i tych, którzy mają już solidne podstawy. Każda lekcja to nie tylko nauka gramatyki. Pełne są one też ciekawostek o kulturze i obyczajach świata arabskiego, co sprawia, że nasi kursanci jeszcze chętniej uczestniczą w zajęciach. Nasze autorskie metody nastawione są na intensywną praktykę językową. Dzięki komfortowej nauce online możesz uczestniczyć w zajęciach z dowolnego miejsca na świecie. Już teraz dołącz do grona zadowolonych osób, które poczuły na własnej skórze, że nauka języka arabskiego może być przyjemną przygodą i drogą do rozwijania nowych pasji.
