Wygnanie żydów z Egiptu – problem historyczności w aspekcie geograficznym

Exodus, czyli wygnanie plemion hebrajskich z Egiptu, pozostaje kwestią dyskusyjną wśród badaczy. Niektórzy z nich umieszczają bowiem niniejsze wydarzenie w kontekście literacko-teologicznym, podczas gdy inni uznają je za fakt mający swój czas oraz miejsce w przestrzeni historyczno-geograficznej. W ten sposób wygnanie Żydów z Egiptu z jednej strony stanowi teologiczną transformację zdarzenia historycznego, z drugiej uchodzi za historyzację koncepcji literacko-teologicznej.

Problemy…

Jak widać, w zależności od środowiska badawczego, exodus może być definiowany i spostrzegany na różne sposoby, stanowiąc opis o charakterze biblijnym albo naukowym. Pomimo rozbieżności, obie wersje w pewnych aspektach znajdują wspólny mianownik. Warunkiem dla uznania jego rzeczowości jest jednak przesunięcie punktu wyjściowej migracji Izraelitów na inny obszar geograficzny oraz ogólne uznanie wersji biblijnej za dzieło teologiczne wyrosłe na gruncie doświadczenia historycznego, gdzie od rzeczywistej relacji historycznej ważniejszym było przedstawienie roli Izraela w planach Bożych wobec świata. W ten sposób wyłaniają się dwie problematyczne kwestie, z których pierwsza dotyczy umiejscowienia exodusu w przestrzeni czasowo-geograficznej, druga – jego interpretacji. W obiegu występuje zarówno wersja naukowa, jak i teologiczna, jednak w niniejszym artykule przyjrzę się jedynie pierwszej z nich, starając się dokładnie pochylić nad pytaniem o geograficzne usytuowanie przebiegu biblijnego wygnania.

Naucz się mówić po hebrajsku!uczymy hebrajskiego stacjonarnie i online, na różnych poziomachSprawdź naszą ofertę

Niezaludniony obszar Synaju

Przyjmuje się, że Izraelici pielgrzymowali z Egiptu w kierunku Kanaanu około 1300 roku p.n.e., zakładając po drodze obozowiska w Sukkot, Marze, Synaju i Gilgalu. Jednak niniejsza trasa, z archeologicznego punktu widzenia, odzwierciedla bardziej realia z VIII/VII w. przed Chrystusem aniżeli okres XV – XIII w. przed Chrystusem. Ponadto, nie dysponujemy materiałem, który wskazywałby na większe zagęszczenie ludności w obrębie Synaju na przestrzeni całego drugiego tysiąclecia przed naszą erą. Odnajdujemy jedynie niewielkie jego oznaki między XIV – XIII w. przed Chrystusem. Brak więc jednoznacznego świadectwa masowego pobytu ludności semickiej w tamtym obszarze, a co więcej – setka badań archeologicznych i egiptologicznych nie wykazała niczego, co mogłoby sugerować egipską niewolę, ucieczkę czy wędrówkę Izraelitów. Niemniej archeologowie zgadzają się co do pochodzenia Izraelitów z Kanaanu oraz zaznaczają, że brak naukowych badań, które potwierdzałyby biblijną wersję exodusu, nie wyklucza możliwości przemieszczania się ludności kanaańskiej do Egiptu ani powtórnego pielgrzymowania do Kanaanu protoplastów ludu izraelskiego.

Konfliktowa góra Synaj – wersja W.H.C. Proppa

Innym punktem spornym jest góra Synaj, na której Mojżesz zawarł Przymierze z Bogiem. Wykopaliska prowadzone blisko obecnej granicy Egiptu i Izraela, rozciągnięte dalej na tereny dawnego egipskiego pogranicza w regionie Madian, potwierdziły słuszność lokalizowania biblijnej Horeb w obrębie tego obszaru. Nie jest to pierwszy raz, gdy przesuwa się jej lokalizację w niniejszym kierunku. Filon Aleksandryjski i Józef Flawiusz już w starożytności opisywali region miasta Madian, wskazując na północno-zachodnią Arabię. Najstarsze świadectwa starotestamentalne także sugerują sprzężenie góry Synaj z Seir i górą Paran.

W.H.C. Propp w argumentacji opowiadającej się za przyjęciem innego obszaru geograficznego dla biblijnych wydarzeń exodusu przytacza ciekawy przypadek mający miejsce na wyżej wspomnianych terenach, którego świadectwa nie odnajdziemy w obrębie góry Synaj. Mowa o wybuchu wulkanu na wyspie Thera w połowie XVII w. przed Chrystusem, prowokującym katastrofalne w skutkach tsunami na Morzu Śródziemnym sięgające aż do wybrzeży Egiptu, którym niektórzy badacze tłumaczą między innymi dziewiątą plagę egipską, rozstąpienie się Morza Czerwonego czy słupy obłoku i ognia towarzyszące wędrującym Izraelitom. Dym unoszący się w efekcie erupcji wulkanu mógł stanowić inspirację dla opisów aktu objawienia się Boga na Synaju (por. Wj. 19,16.18-19). Jest to kwestią kluczową, ponieważ zgodnie z inferencją W.H.C. Proppa – śladów aktywnego w tamtym okresie wulkanu nie odnajdziemy w obrębie góry Synaj, a w północnej Arabii. Z uwagi na znajdujące się tam góry Gebel el – Lawz i Hallal el – Badr, które jako jedyne odpowiadają opisom mojżeszowej Horeb; tradycja islamska również upatruje ten obszar za właściwy dla umiejscowienia wydarzeń biblijnych.

Arabia biblijnym Egiptem wydarzeń exodusowskich – wersja Dr Ashrafa Ezzata

Jest to tylko jeden z powodów, dla których przebieg wygnania żydowskiego lokalizuje się na terenie Arabii. Ciekawy zestaw badań na ten temat zawiera także „Egypt Knew No Pharaons Nor Israelites” Dr Ashrafa Ezzata, gdzie badacz próbuje przedstawić własną wersję historii biblijnej. Jego zdaniem, sformułowanym na podstawie badań empirycznych, opisane wydarzenia starotestamentalne miały mieć miejsce w południowo-zachodniej Arabii w prowincji Misraim, w pobliżu dzisiejszego Jemenu. Sięgając początków judaizmu teoretyzuje, że kontekstem opowieści o jego wczesnych patriarchach i kolebką plemienia Jakuba – Izraela nigdy nie miała być Palestyna, lecz Arabia oraz Jemen. W jego północnej części umieszcza też terytorium podbite przez Jozuego sugerując, że biblijnym Egiptem nie był Egipt z Doliny Nilu, lecz niewielkie miasteczko o nazwie Mizraim (hebr. Micraim oznacza „Egipt”) na południowo-zachodniej pustyni starożytnej Arabii.

Idąc dalej, Dr Ezzat przygląda się powierzchni terenów opisanych w Starym Testamencie. Mają się one kojarzyć raczej z pagórkowatymi obszarami Arabii, aniżeli z płaskim Egiptem. Zastanawiającym dla niego jest również fakt susz egipskich, które, wbrew sugestiom Biblii, nigdy nie miały miejsca na tym obszarze. Odnotowano jedynie wahania w zalewach Nilu. Na końcu badacz wspomina „Biblie Came from Arabia” autorstwa Dr Kamala Salibi, który miał odkryć ponad setkę nazw miejsc w Arabii oraz Północnym Jemenie odpowiadającym niemal jeden do jednego miejscom opisanym w Torze.

Subiektywne twierdzenia Ezzatowskie

Powyższe założenia Dr Ezzata nie odbierają zatem potencjału umieszczenia exodusu w rzeczywistym czasie historycznym dla dziejów starożytnego bliskiego wschodu. Sugerują jedynie inny obszar geograficzny jego przebiegu oraz oceniają całość wydarzenia na dużo mniejszą skalę niż opisuje to wersja biblijna. Podobnie można odebrać argumentację W.H.C. Proppa. Oceniając obiektywizm badań Dr Ezzata, należy jednak wziąć pod uwagę egipskie pochodzenie badacza, które mogło skutkować na emocjonalne podejście do omawianego tematu.

Aspekt geograficzny wobec problematycznej natury exodusu – słowo końcowe

Rzeczywista lokalizacja przebiegu wygnania Żydów z Egiptu zgodna z biblijną charakterystyką poszczególnych miejsc oraz z ich geograficznym usytuowaniem na dziś pozostaje niemożliwa do ustalenia. Zdaniem Janusza Lemańskiego kluczowym problemem w zastosowaniu zebranych danych dla jej określenia jest zachodzący w ich obrębie dysonans:
z jednej strony potwierdzają wiele epizodów tradycji exodusu, z drugiej nie pozwalają się umieścić w jednym, konkretnym miejscu i czasie. Zdaje się, że przyczyna takiego obrotu spraw nieustannie tkwi w braku odpowiedzi na poniższe pytanie, której naukowcy, teologowie ani archeologowie nie są w stanie udzielić w sposób jednoznaczny i jednogłośny: „(…) mamy do czynienia z literacko – teologiczną transformacją jakiejś pamięci historycznej, czy raczej odwrotnie, z historyzacją jakiejś koncepcji teologicznej?”.