W tak wielokulturowym i wieloreligijnym kraju jak Indie wyznawana religia przekłada się na wszystkie sfery życia codziennego. Przyglądanie się tym sferom pozwala uchwycić również to religijne zróżnicowanie. Nie inaczej jest w przypadku zwyczajów żywieniowych i samej sztuki kulinarnej. Wiele wieków wewnętrznego rozwoju oraz zewnętrznych wpływów wykształciło w Indiach bardzo skomplikowaną kulturę przygotowywania i spożywania jedzenia. Niniejszy cykl krótkich artykułów ma na celu zaprezentowanie tego zróżnicowania. Zaczniemy od największego indyjskiego wyznania, czyli oczywiście od hinduizmu.
POSIŁKI A HIERARCHIA SPOŁECZNA
W przypadku hinduizmu niezwykle istotna jest kwestia czystości rytualnej, która znajduje swoje odzwierciedlenie w sferze posiłków. W społeczeństwie hinduskim obowiązuje system warnowo-kastowy. Cztery warny (klasy społeczne) to bramini (tradycyjnie kapłani), kszatrijowie (władcy i wojownicy), wajśjowie (grupy związane z gospodarką, np. kupcy, rolnicy) i śudrowie (służba). Równolegle do tego ogólnoindyjskiego systemu funkcjonuje w Indiach podział na kasty, czyli dźati. Kasty mają już charakter regionalny i związane są z regionalnym właśnie podziałem pracy. Są to grupy w których tradycyjnie profesję dziedziczy się z pokolenia na pokolenie, a małżeństwa zawierać można tylko wewnątrz własnej kasty. Podział ten ma charakter nie tylko ekonomiczno-społeczny. U jego podstaw leży hierarchia czystości rytualnej i dostępu do sfery sacrum. Problem ten przekłada się też na czynność jedzenia.
Spożywanie posiłków z osobami o niższym statusie warnowo-kastowym jest rytualnie kalające, a zatem zabronione. Jeść można też jedynie to, co przygotowane zostało przez osobę o porównywalnym lub wyższym statusie. Dlatego też, tradycyjnie funkcję kucharzy w Indiach sprawowały osoby bramińskiego pochodzenia – jako osoby rytualnie najczystsze mogą przygotowywać posiłki dla wszystkich.
ETYKIETA
Problem czystości rytualnej i zakaz „wspólnoty stołu” (kontestowany przez niehinduskie religie Indii, np. sikhizm) znalazł swoje odbicie w etykiecie spożywania posiłku. Najważniejsza zasada dotyczy używania w trakcie jedzenia prawej ręki. Lewa ręka kojarzona jest z czynnościami fizjologicznymi i higienom, dlatego nie powinno się podawać niczego lewą ręką, a już szczególnie spożywać nią posiłku. Indusi jedzą tradycyjnie rękami, co dodatkowo wymaga podkreślania kwestii czystości.
Za „sztućce” służy czasami pieczywo, czy raczej placki, za pomocą których nabiera się jedzenia i wkłada do ust. Resztki traktowane są jako nieczystości i nie powinny wracać na talerz. Dlatego w niektórych regionach na stole pojawia się jedno, wspólne naczynie na resztki (np. kości).
VEG I NON-VEG
Jeden z podstawowych podziałów w kwestii diety przebiega w Indiach na linii tzw. veg i non-veg. Termin „veg” odnosi się do różnych diet bezmięsnych (wegetarianizm, weganizm, wegetarianizm z zabronionymi niektórymi warzywami). Co do zasady można przyjąć, że im grupa społeczna sytuuje się wyżej w hierarchii warnowo-kastowej tym pewniejsze jest, że jej członkowie są wegetarianami. Oczywiście od tej reguły są wyjątki. Bramini zazwyczaj ściśle przestrzegają diety bezmięsnej, ale na przykład w Bengalu przedstawiciele tej warny spożywają ryby, w które obfituje ów region.
Warto tu wspomnieć o serze, który występując pod nazwą paneer kojarzony jest z kuchnią indyjska. Ten biały ser pojawił się w Indiach za sprawą przybyłych tam ludów z Azji Centralnej. Początkowo wyznawcy hinduizmu musieli odnosić się do niego z niechęcią. Ser, który produkowany jest z zakwaszonego mleko postrzegany musi być jako zepsute i skalane mleko, które przez swój związek z krową uznawane jest za coś czystego i nieskazitelnego. Dlatego też, pomimo ostatecznie zdobytej popularności, ser nigdy nie jest elementem potraw, które są ofiarowane hinduskim bóstwom w świątyniach.
POSIŁKI WDÓW
Wiele grup społecznych posiada tradycyjnie przypisane im reguły żywieniowe. Szczególnie surowym obostrzeniom podlegają posiłki wdów. Status kobiety w hinduizmie jest bardzo niejednoznaczny. Hinduskie traktaty prawne wskazują często na jej absolutną zależność od mężczyzn i zalecają, by kobieta znajdowała się w ciągu swego życia pod opieką kolejno: ojca, męża, syna. Z drugiej strony powszechny i bardzo żarliwy jest kult bogiń, w którym czci się zarówno te społecznie akceptowalne aspekty kobiecości (bogini matka, małżonki męskich bogów) jak i aspekty gniewne i niebezpieczne (boginie chorób, strażniczki i pogromczynie demonów).
Tradycyjnie jednak wdowa nie cieszy się wysokim statusem. Nie mając u swego boku męża staje się niepotrzebna. Nie może też cieszyć się życiem, a zatem jej funkcjonowanie ma charakter niemal surowej ascezy. Jedzenie wdów musi być wegetariańskie, ale co najważniejsze pozbawione większości przypraw i dodatków smakowych. Co więcej według niektórych tradycji wdowy nie mogą jeść podgrzanego posiłku, a zatem jedzą je zimne.
Hinduizm oczywiście reguluje również wiele innych kwestii dotyczących posiłków. Pamiętać trzeba o tym, że religia to nie monolit, ale raczej zbiór różnych lokalnych tradycji, które łączy ponadregionalnie akceptowana wspólnota. Zawsze zatem pamiętajmy o tym, że dany region w Indiach może różnić się znacząco od tego, co wyczytaliśmy o Subkontynencie Indyjskim w ogóle.
