Nieodłączną częścią nauki języka jest nauka o kulturze krajów, w których jest używany. Poznanie kontekstu kulturowego zgłębianego języka pozwala na swobodne używanie go w różnego rodzaju sytuacjach. Niekiedy najpierw poznajemy kulturę, która następnie inspiruje nas do nauki języka, innym razem to język pierwszy wzbudza zainteresowanie, a cała reszta niejako pojawia się „przy okazji”. Przyjrzyjmy się więc bliżej nieodłącznemu elementowi nauki języka arabskiego – kulturze arabskiej.
Arabowie i kultura arabska
Stwierdzenie, że tylko Arabowie mówią po arabsku i tylko oni zamieszkują tzw. kraje arabskie, to duże uproszczenie. Termin „kultura arabska” zawiera w sobie elementy kultur, które przenikają – na przykład z uwagi na sąsiednie położenie krajów albo obecność przedstawicieli innych niż tylko arabska kultur w danym miejscu – lub przeniknęły – historycznie, na skutek podbojów arabskich – do niej na przestrzeni wieków.
Ustalenie dokładnej liczby osób, które można określić mianem „Arabów”, jest trudne; szacuje się jednak, że obecnie jest ich na świecie ponad 400 mln[1]. Nie sposób mówić o tak ogromnej grupie jak o jednolitym tworze kulturowym, dlatego warto wziąć pod uwagę, że Arabowie, których spotykamy na swojej drodze w różnych sytuacjach życiowych, w pracy, na uczelni lub podczas podróży, mogą mniej lub bardziej odzwierciedlać zestaw cech zatytułowany „kultura arabska”, o którym mowa w tym artykule.
Zważywszy na rozmiary obszaru określanego mianem „świata arabskiego”, należy pamiętać, że zwyczaje i tradycje będą się również różnić pomiędzy krajami. „Kultura arabska” w Maroku nie do końca będzie przypominała tę w Omanie czy Zjednoczonych Emiratach Arabskich, choć nawet pomiędzy tak odległymi od siebie krajami można znaleźć punkty wspólne, na przykład podobne postaci w legendach. Charakterystyczna w różnego rodzaju podaniach i legendach arabskich jest obecność dżinnów, opisana również w Koranie. Dżinny pojawiają się również we współczesnych wytworach kultury arabskiej – przykładem z kultury masowej jest jordański serial „Dżinn” dostępny w serwisie Netflix.
Kultura arabska – cechy i zwyczaje
Współczesna kultura arabska wywodzi się z tradycji plemiennej. Nic zatem dziwnego, że i dziś społeczność zajmuje w niej o wiele ważniejsze miejsce niż jednostka. Zarówno powiązania rodzinne, klanowe, jak i społeczne, stanowią podstawę oraz centralny punkt odniesienia każdego Araba w jego codziennym funkcjonowaniu, a także przy podejmowaniu poważnych decyzji życiowych, takich jak małżeństwo czy zmiana miejsca zamieszkania. Rodzina jest jedną z największych wartości, a szczególny szacunek okazywany jest rodzicom i osobom starszym ogólnie. Do osób starszych zwraca się hadżdż/hadżdża (حَجّ, حَجَّة) – jest to przydomek przysługujący każdemu, kto odbył pielgrzymkę do Mekki, jednak w przypadku osób starszych nazywa się je tak zwyczajowo, dla okazania szacunku.
Zwyczaje arabskie różnią się oczywiście w zależności od kraju, można jednak wyodrębnić charakterystyczne dla ogółu świata arabskiego zachowania w poszczególnych sytuacjach. Ważną cechą tradycyjnej kultury arabskiej, którą widać po dziś dzień, jest gościnność. Wędrowiec przyjęty w beduińskim domu mógł przez trzy dni i trzy noce korzystać z dobrodziejstw oferowanych mu przez gospodarzy, bez potrzeby udzielania żadnych informacji na swój temat.
Współcześnie po przekroczeniu domu arabskiego – zarówno bardziej tradycyjnego, jak i nowoczesnego mieszkania – można usłyszeć charakterystyczny zwrot „al-bejt bejtak”[2], oznaczający dosłownie „[ten] dom jest twoim domem”, czyli odpowiednik polskiego „czuj się jak u siebie w domu”.
Islam i muzułmanie
Kultura arabska często bywa utożsamiana z kulturą muzułmańską. Czy wszyscy Arabowie to muzułmanie? Czy kultura arabska to to samo, co kultura muzułmańska?
O ile możemy mówić o cywilizacji i kulturze arabsko-muzułmańskiej, o tyle stawianie znaku równości pomiędzy „arabskością” i islamem byłoby błędem. Wśród przedstawicieli kultury arabskiej znajdziemy wyznawców różnych religii – islamu, chrześcijaństwa, judaizmu oraz mniejszych wyznań. W Libanie chrześcijanie – głównie maronici – stanowią niemal połowę społeczeństwa. Widoczni w przestrzeni publicznej są również Koptowie w Egipcie (ok. 10% ludności). Nie wszystko, co arabskie, musi się więc wiązać z islamem, tak samo jak istnieje dużo krajów muzułmańskich, które nie są krajami arabskimi – np. Pakistan, Afganistan czy byłe republiki Związku Radzieckiego w Azji Środkowej (Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan). Największy na świecie kraj muzułmański, czyli Indonezja, również nie jest krajem arabskim. Pomimo wspólnych korzeni oraz tych samych zasad formalnych dotyczących wiary, praktyki religijne i około-religijne w islamie arabskim i nie-arabskim znacznie się od siebie różnią.
Niezależnie od wyznania religia odgrywa zazwyczaj dużą rolę w życiu Arabów, a kwestia ateizmu do dziś pozostaje w strefie tabu.
Ciekawostki – o czym warto wiedzieć?
Przed wyjazdem do kraju arabskiego warto uzbroić się w… cierpliwość. Pojęcie czasu bywa tam traktowane bardzo względnie, co dla wielu osób z zewnątrz może wydać się co najmniej dziwne. Umawiając się z kimś na spotkanie, powinniśmy być przygotowani na to, że druga osoba się spóźni. Nie mówimy tu jednak o kilkuminutowym spóźnieniu, a o oczekiwaniu przez godzinę lub dwie, które dla wielu Arabów jest zupełnie normalne. Nie jest to oczywiście żadna oficjalna zasada i nie obowiązuje w szkołach, na uniwersytetach czy w miejscach pracy!
Pomimo znajomości języka arabskiego, dużo obcokrajowców uważa dogadanie się z Arabami za trudne. Wynika to z różnic w sposobie myślenia oraz wyrażania opinii – to ostatnie często jest bardzo niejasne i ciężko jest się zorientować, czy nasza prośba lub propozycja została przyjęta pozytywnie, czy negatywnie. Oczywiście, język arabski umożliwia w bezpośredni sposób powiedzenie „nie”, jednak kulturowo bardzo powszechne jest twierdzenie, że być może, na pewno, z Bożą pomocą (słynne inszallah, إن شاء الله, „jak Bóg pozwoli) uda się osiągnąć porozumienie lub zrealizować ważny projekt.
Warto pamiętać, że kraje arabskie różnią się od siebie doświadczeniami historycznymi, które ukształtowały ich obecny stan. Znajomość realiów jednego kraju niekoniecznie będzie się przekładać na inne, zwłaszcza jeśli mówimy o krajach odległych od siebie – ponieważ kraje sąsiadujące często dzielą historię, tradycyjne potrawy, zwyczaje, a także ich dialekty (języki mówione, którymi mieszkańcy posługują się na co dzień) są do siebie zbliżone. O ile znajdziemy więc dość dużo punktów wspólnych pomiędzy Tunezją, Algierią i Marokiem, a także krajami Zatoki Perskiej, czy Libanem, Jordanią, Syrią i Palestyną, o tyle próba porównania Mauretanii i Bahrajnu, mimo że obydwa kraje należą do „świata arabskiego”, wykaże prawdopodobnie więcej różnic niż podobieństw.
[1] World Population Prospects – Population Division – United Nations
[2] Również „al-bejt bejtik” – skierowane do kobiety. Zapis po arabsku البيت بيتك
