Czym są arabskie dialekty
Zapewne większość osób, która uczy się standardowego języka arabskiego, podczas wizyty w krajach, gdzie językiem urzędowym jest arabski, bądź nawet podczas oglądania arabskiej telewizji zauważyła, że nie do końca język, w którym się mówi pokrywa się z językiem, w którym się pisze. Co prawda większość języków mniej lub bardziej różni się pod względem ich wersji oficjalnej – literackiej, a mówionej, jednak język arabski, zdecydowanie należy do tej drugiej grupy. Dialekty to właśnie potoczne wersje języka literackiego.
Posługiwanie się dwoma kodami językowymi
Dlaczego zatem dialekty, wydają się być tak różne od języka literackiego? By odpowiedzieć na to pytanie należy przyjrzeć się specyfice islamu – czyli religii dominującej w krajach arabskich. Według muzułmanów Koran jest słowem boskim, które zostało objawione Prorokowi Muhammadowi w języku arabskim. Koran istniał odwiecznie jako „księga matka”, a następnie został objawiony ludziom i jest dokładnie tym co mówi sam Bóg. Dlatego też Koran jako święta księga istnieje tylko w języku arabskim, a wszystkie tłumaczenia, mimo iż pomocne, są już według muzułmanów interpretacjami. Każdy muzułmanin niezależnie od tego czy arabski zna czy nie, powinien modlić się właśnie w tym języku. Koran jaki znamy dzisiaj uzyskał swój ostateczny kształt ok. 650r., kiedy to kalif Uthman zarządził spisanie jednej wersji tekstu oraz zniszczenie kopii różniących się od niej. Język Koranu, zawiera w sobie wszystkie zasady gramatyczne i stanowi wzorzec dla języka arabskiego literackiego. Jako że w Koranie nie można nic zmienić, w swojej skostniałej formie, wzorzec ten istnieje od 650r. Naturalnym jest, że język ewoluuje i zmienia się na przestrzeni dziejów. Tutaj jednak mamy do czynienia z silnym katalizatorem o podłożu religijnym. Drugim czynnikiem, który wpływa na pogłębianie się różnic pomiędzy dialektami a językiem literackim jest geografia. Kraje arabskie zajmują ogromny obszar od Maroka po Irak. Są zamieszkiwane przez różne grupy mniejszości religijne i etniczne, które niejednokrotnie posługują się własnymi językami. Języki te nakładają się na dialekty, tworząc tak naprawdę osobne kody językowe.
Jeśli już o kodach językowych mowa to warto zauważyć, że na co dzień Arabowie posługują się co najmniej dwoma. Zjawisko to w językoznawstwie nazywa się dyglosją i wg. Charlsa Fergusona polega na pojawieniu się kontrastu między dwoma wariantami językowymi, wyższym i niższym. Odmiana niska, czyli dialekt (zwana również potoczną lub nieformalną) charakteryzuje się niższym prestiżem, oraz prostotą strukturalną. Jest wariantem używanym w środowisku domowym i życiu codzienny. Odmiana wysoka to natomiast wariant stosowany w piśmie, kojarzony z edukacją, literaturą i komunikacją oficjalną. Język arabski znakomicie wpisuje się w to zjawisko. Język literacki, czyli fusha, jest używany przez Arabów w kontekście religijnym nie tylko przez muzułmanów. Warto zauważyć, że formuła mszy świętej, Pismo Święte i chrześcijańskie modlitwy również są spisane w języku literackim. Fusha to również język komunikacji oficjalnej, wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia ze spisanymi dokumentami, język mediów, prasy i literatury, ogólnie rzecz biorąc słowo pisane. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że ok. 30% wszystkich Arabów nie umie czytać, ani pisać, zatem nie będzie w stanie posługiwać się językiem literackim (w latach 70 XX wieku odsetek analfabetyzmu wynosił aż 70%). Język oficjalny, który niewiele zmienił się od VII w., nie jest wykorzystywany przez Arabów w mowie codziennej. Do rozmawiania służy dialekt. Przez długi czas uważało się, że dialektu nie da się zapisać, jednak w XXI w. coraz bardziej odchodzi się od tego poglądu. W 2008r. powstała egipska wersja językowa Wikipedii w dialekcie kairskim. Powstaje również coraz więcej książek i poradników w dialektach. Dialekt to język kinematografii i popkultury. Co ciekawe Arabowie rozumieją się nazwalaniem pomimo różnic dialektalnych.
Podział dialektów języka arabskiego
Dialekty języka arabskiego możemy podzielić zgodnie z kryterium: geograficznym i fonologicznym, społecznym (dialekty: miejskie, wiejskie, beduińskie) oraz religijnym (chrześcijanie, muzułmanie).
Podział geograficzny dialektów na gwary zachodnie i wschodnie przebiega jak granica pomiędzy Libią i Egiptem. Dialekty zachodnie cechuje m.in pojawienie się litery ن „nūn” jako prefiksu czasu teraźniejszego do pierwszej osoby liczby pojedynczej, formy posesywnej djel, zbitek spółgłoskowych (ktab = książka w dialekcie marokańskim), oraz ze względów historycznych w dialektach tych znajdziemy mnóstwo zapożyczeń z języka francuskiego. W dialektach wschodnich natomiast pojawia się długa samogłoska „o”, która nie występuje w języku literackim, unika się też zbitek spółgłoskowych.
Kryterium, które pozwoli nam określić czy dany dialekt jest beduiński czy mieszczański to wymowa litery ق„qaf”. Beduni będą wymawiać ją dźwięcznie, jak „g”. Natomiast dialekty ludności miejskiej, osiadłej, wymawiają te literę bezdźwięcznie jako zwarcie krtaniowe („hamza”).
Różnice w gwarach różnych grup religijnych mieszkających na tym samym obszarze są raczej niewielkie i będą objawiać się głównie na poziomie leksykalnym tj. doboru słownictwa. Chrześcijanie raczej nie będą używać muzułmańskiego powitania „As-salamu ‘alejkum”, oraz nie będą przysięgać „na Boga”.
Za dialekt oficjalny danego kraju uważa się dialekt stolicy. Zazwyczaj ludzie mieszkający poza stolicą posługują się biegle swoim dialektem (który jak w przypadku np. północnego i południowego Egiptu może być zupełnie inny) i dialektem stolicy. Jeśli dojdzie do tego jeszcze język literacki to mamy już trzy kody językowe.
Co ciekawe nawet najbardziej oddalone od siebie dialekty (np. marokański i iracki) eliminują te same cechy językowe. We wszystkich potocznych odmianach języka arabskiego obserwujemy: zanik przypadków, końcówek fleksyjnych czasowników, pojawienie się dodatkowych słów posiłkowych, zanik liczby podwójnej, zanik „hamzy”, inne wyrażanie przyszłości itd. Zjawisko to nazywa się w językoznawstwie koineizacją.
Charakterystyka poszczególnych dialektów
Dialekt egipski – kairski
Główna granica pomiędzy dialektami w Egipcie przebiega na wysokości miasta Fajum. Na północ od Fajum Egipcjanie posługują się dialektami zbliżonymi do dialektu stolicy, natomiast na południu tzw. sa’idi, czyli dialektem górnego Egiptu, podobnego do dialektu północno sudańskiego.
Aglomeracja kairska liczy ponad 30 mln osób, cały Egipt ponad 100 mln osób (przy czym liczba ta gwałtownie rośnie), szacuje się, że jest to między 20-25% wszystkich Arabów. Z tego względu, dialekt ten jest najbardziej rozpoznawalny i szeroko rozumiany pośród wszystkich Arabów. Najbardziej charakterystyczną cechą tego dialektu jest wymowa litery ج„dżim” jak „g” (gim masri). Literę ق„qaf” tak jak w przypadku ludności osiadłej wymawia się jak „hamzę”, litera ث„tha” wymawiana jest jak „t” lub „s”. W dialekcie tym występuje postpozycja zaimka wskazującego (po rzeczowniku, np. el-bejt da = ten dom). W dialekcie kairskim nie znajdziemy zbitek spółgłoskowych, wszędzie tam, gdzie miałyby pojawić się 3 spółgłoski obok siebie, pojawia się dodatkowa krótka samogłoska „e”. Pojawia się forma posesywna bita’ (np. mój dom = el bejt bita’i). W odróżnieniu od innych dialektów języka arabskiego w dialekcie egipskim często korzysta się z imiesłowu czynnego do wyrażania teraźniejszości, postrzegania danej sytuacji czy zaplanowanej przyszłości. Trochę tak jak we współczesnym języku hebrajskim.
Dialekty górnego Egiptu i północnego Sudanu
W odróżnieniu do północy Egiptu, południe Egiptu wymawia literę ق„qaf” w sposób beduiński, czyli dźwięcznie jak „g”. Co się zatem stało z gim masri? Litera ج„dżim” na południu Egiptu podobnie jak w Sudanie wymawiana jest jak „dż”. Czasami „dż” przechodzi w „dź”, a samo brzmienie słów jest bardziej „miękkie”. Ogólne zasady gramatyczne dla dialektu kairskiego i górnego Egiptu są takie same.
Dialekty Lewantu (Liban, Syria, Palestyna, Jordania)
Sposób mówienia Libańczyków, Syryjczyków, Palestyńczyków i Jordańczyków, będzie różnił się na poziomie fonetycznym tj. wymowy, ale niezbyt wyraźnie na poziomie gramatycznym.
Na pierwszy „rzut ucha” najbardziej z tej grupy odróżnia się dialekt jordański. Jako jedyny jest tutaj dialektem beduińskim, więc „rdzenny” Jordańczyk literę ق„qaf” będzie wymawiał dźwięcznie jak „g”. Libańczycy, Syryjczycy i Palestyńczycy, wymawiają literę ق„qaf” jak ludność osiadła, czyli bezdźwięcznie jako zwarcie krtaniowe („hamza”). Charakterystyczna dla tej grupy jest wymowa żeńskiej końcówki – ة„ta marbuty” jak „e”, przy czym u Libańczyków będzie to najbardziej pochylone. Litera „ جdżim” jest wymawiana jak miękkie „dż” często jak „ż” (szczególnie w Libanie). Pojawia się: forma posesywna taba’, słowo posiłkowe rah wprowadzające czas przyszły, oraz ’am czas teraźniejszy ciągły. Dialekt Libański i Syryjski różni się nieznacznie, jednak czasem te niewielkie różnice mogą prowadzić animozji, ze względu na to, że Liban był okupowany przez Syrię przez ponad 30 lat. Dla przykładu libańskie baddi oznacza „chcieć”, Syryjczyk, Jordańczyk czy Palestyńczyk wymówi to raczej jak biddi.
Dialekty Zatoki (Chalidżi) i Irak
Dialekty zatoki, również możemy rozpoznać po wymowie litery ج„dżim” i ق „qaf”. ج„Dżim jest tutaj wymawiane jak „j”, z kolei ق„qaf” tak jak w gwarach beduińskich, dźwięcznie jak „dż”.
W Kuwejcie, Iraku czy dialekcie emirackim litera ك„kaf” często wymawiana jest jak „cz”.(np. abucz = twój ojciec).
Gwary irackie możemy podzielić na trzy grupy: stolicy (Bagdad), południa (Basra) i północy (Mosul), co ciekawe w tej ostatniej grupie wymowa litery ق„qaf” została zachowana taka jak w języku literackim. W przeciwieństwie do innych dialektów, dialekt iracki zachował końcówki czasowników „ūn”, „īn” (w innych dialektach zostało tylko „ū” i „ī”). Dialekt iracki jako jedyny posługuje się tym samym czasownikiem „chcieć” co język literacki (arid = chcę). W odróżnieniu do innych dialektów i języka literackiego w dialekcie irackim pojawia się zaimek nieokreślony فردferd. Pojawia się również: forma aku = jest, której zaprzeczeniem jest maku, forma posesywna malt, oraz przedrostek „da” do wyrażania czynności teraźniejszych ciągłych. Pojawia się również شقدszeged = ile do rzeczowników niepoliczalnych, oraz كمczem = do policzalnych.
Grupa zachodnia – Dialekty Afryki Północnej: Maroko, Algieria, Tunezja
Ze względów historycznych dialekty Afryki Północnej są bardzo przesiąknięte językiem francuskim. Tereny te są również zamieszkiwane przez ludność Amazigh (Berberowie) którzy posługują się własnym językiem niespokrewnionym z arabskim – tamazight (ok. 3 mln użytkowników). Sprawia to, że dialekty Afryki północnej wydają się być bardziej odległe od języka literackiego niż dialekty wschodnie.
Dla dialektów, marokańskich, algierskich i tunezyjskich, charakterystyczna będzie wymowa litery ث„tha” jak „c” bądź „cz”. Często akcentowana jest ostatnia samogłoska lub przeciągana ostatnia litera. Występują tu zbitki spółgłoskowe. W dialekcie marokańskim pojawia się przedrostek „k” na początku czasu teraźniejszego (esz ka-tdir = co robisz?). Pojawia się forma posesywna djel (np.el-ktab djeli = moja książka), żuż to „dwa”.
Jak zapisuje się dialekty?
Pomimo tego, że przez bardzo długi czas Arabowie twierdzili, że do pisania służy jedynie język literacki, to pojawienie się nowych technologii szybko zweryfikowało ten pogląd, jednocześnie wprowadzając wiele form zapisu.
Po pierwsze, w komunikacji potocznej, można zapisywać dialekt alfabetem łacińskim, z dodatkiem cyfr, które odpowiadają arabskim dźwiękom, których nie ma w języku angielskim (np. 3=ع „‘ayn”, 7=ح” ḥa”. Zapis ten nazywa się franko, a sama forma komunikacji arabizi, od połączenia słów” arabi” i „inglizi” (np. ya 7abeeb 2alby =يا حبيب قلبي). Arabizi powstało na początku XXI w., kiedy klawiatury pierwszych telefonów komórkowych nie obsługiwały arabskiego alfabetu. Tego typu komunikacja używana jest głównie w Intrenecie i na wszelkiego rodzaju komunikatorach, często wtrącane są całe frazy w języku angielskim bądź francuskim. Franko nie będzie znane przez osoby mające utrudniony dostęp do Internetu i nieznające języków zachodnioeuropejskich.
Oczywiście dialekty można również zapisywać alfabetem arabskim. Przy takim zapisie, często bardziej widać od jakiego słowa w języku literackim pochodzi dane wyrażenie w dialekcie, różni się tylko wymową. Jako że dialekty nie posiadają statusu osobnych języków i nie mają ustandaryzowanej ortografii, często istnieje kilka form zapisu i trudno mówić tu o błędach ortograficznych. Po prostu dane słowo zapisuje się tak jak się je słyszy.
