Terminem wycinanki żydowskiej określa się najczęściej sztukę, uprawianą przed wojną przez ludowych artystów żydowskich na całym świecie oraz inspirowane ich stylem współczesne wycinanki. Największy okres popularności przeżywała w XIX wieku i na początku XX. Większość wycinanek była tworzona w papierze, który dopiero na początku XIX wieku stał się materiałem na tyle tanim, że mógł być wykorzystany jako podstawa rzemiosła ludowego. Styl wycinanki żydowskiej różnił się w zależności od obszaru, na którym były tworzone. Szczególnie zauważalne różnice występują pomiędzy stylem wycinanki zamieszkujących tereny Europy środkowej i wschodniej Żydów aszkenazyjskich oraz wywodzących się z Hiszpanii Żydów sefardyjskich. Tereny przedwojennej Polski były obszarem, na którym intensywnie kwitła sztuka wycinanki aszkenazyjskiej.
WYCINANKA ŻYDOWSKA A POLSKA SZTUKA LUDOWA
Tradycyjna wycinanka żydowska zestawiana jest często z polską ludową sztuką wycinania w papierze. Rzeczywiście, wycinanka żydowska na ziemiach przedwojennej Polski rozwijała się równolegle do wycinanki łowickiej czy kurpiowskiej. Wielu badaczy wskazuje na wzajemne wpływy polskiej i żydowskiej sztuki ludowej. Warto przy tym zauważyć różnice między współistniejącymi na ziemiach polskich rodzajami rzemiosła ludowego. Wycinanka żydowska, w odróżnieniu od polskiej, miała przede wszystkim charakter religijny. Misterne ornamenty tworzono zazwyczaj z okazji świąt, obchodzonych w judaizmie. Przykładowo, okrągłe wycinanki w kształcie rozety były wieszane w oknach z okazji święta Szawuot, wycinankami przyozdabiano również szałasy, budowane na święto Sukkok, a na święto Simchat Tora dzieci tworzyły wycinane lampiony.
OBECNOŚĆ PISMA
Kolejnym elementem odróżniającym żydowskie tradycyjne wycinanki ludowe jest obecność pisma. Istotnym elementem wycinanek żydowskich były w nią wkomponowane fragmenty Biblii Hebrajskiej lub innych ksiąg judaizmu, kaligrafowane przy pomocy pióra i atramentu lub wycinane bezpośrednio w papierze. Najbardziej wyrafinowanym przykładem tego typu dzieł są wykraczające już poza sztukę ludową bogato zdobione kontrakty małżeńskie zwane ketubami, których nierzadko długa i szczegółowa treść była w całości wycinana w pergaminie. Tego typu wycinane arcydzieła były najczęściej spotykane wśród diaspory żydowskiej w Hiszpanii i na południu Europy.
BOGATA SYMBOLIKA
Chociaż na tworzonych na terenach przedwojennej Polski wycinankach polskich i żydowskich można zauważyć pewną zbieżność motywów (np. na obu rodzajach spotkane są elementy roślinne i zwierzęce), to jednak charakterystyczną cechą wycinanki żydowskiej jest przypisywanie każdemu, umieszczanemu na wycinance motywowi, bogatej symboliki. Na przykład, kogut, rozpowszechniony jako motyw, umieszczany na ludowej wycinance łowickiej jest też nierzadko spotykany na wycinankach żydowskich. Na tych ostatnich przypisywane jest mu jednak znaczenie symboliczne – ma on być znakiem odpuszczenia przez Boga ludzkich grzechów.
Oprócz motywów wspólnych, umieszczane były na ludowych wycinankach żydowskich motywy odnoszące się do najważniejszych symboli judaizmu – siedmioramienna świeca, tablice z dziesięciorgiem przykazań i gwiazdy Dawida. Ze względu na obecny w judaizmie zakaz przedstawiania postaci ludzkich na większości wycinanek żydowskich nie odnajdziemy wizerunków człowieka. Warto jednak wspomnieć, że zakaz ten nie był zawsze ściśle przestrzegany przez artystów ludowych.
ZAPOMNIANA SZTUKA
Kiedy w latach 20-tych i 30-tych żydowska sztuka ludowa zaczęła wzbudzać ciekawość etnografów, popularna niegdyś tradycja tworzenia papierowych wzorów zaczęła już zanikać. Wycinane ręcznie ornamenty zaczęto zastępować tanimi, dostępnymi w sprzedaży drukami. Jedną z konsekwencji ruchu asymilacyjnego okazał się zanik dawnych zwyczajów. Zagłada Żydów w czasie II wojny światowej przyniosła definitywny kres dawnej sztuce. Większość delikatnych, tworzonych w papierze wzorów uległa zniszczeniu, niewielka część przetrwała w prywatnych zbiorach albo ukryta pomiędzy kartami książek.
PRÓBY POWROTU DO DAWNYCH ZWYCZAJÓW
Największą prywatną kolekcję przedwojennych wycinanek udało się przechować urodzonej w Polsce etnografce Gizie Frankel. Badaczka wyemigrowała w latach 50-tych do Izraela, gdzie wzbudziła zainteresowanie wśród badaczy i artystów izraelskich wycinanką żydowską. Współczesne wycinanki żydowskie, choć utraciły ludowy charakter, opierają się najczęściej na tradycyjnych motywach, a współcześni artyści nierzadko sięgają do symboliki i technik dawnej wycinanki. Wycinanki są również tworzone w celach komercyjnych, najczęściej w Izraelu oraz w środowisku amerykańskich Żydów. Znaczna część sprzedawanych obecnie wycinanek nie jest sporządzana ręcznie, ale powielana mechanicznie przez specjalnie zaprojektowane do tego maszyny laserowe. Traktowane jako element kultywowania tradycji, warsztaty wycinankarskie stały się popularne wśród Żydów w Izraelu i poza jego granicami. Od lat 90-tych, przede wszystkim za sprawą Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie można zauważyć zwiększone zainteresowanie wycinanką żydowską w Polsce.
