Gdyby ktoś zapytał nas, po jakiemu mówi się w Chinach, zapewne bez wahania odpowiedzielibyśmy, że po chińsku. To prawda, ale odpowiedź nie jest jednak taka prosta. Termin język chiński najczęściej używany jest na określenie standardowego języka chińskiego, czyli tzw. chińskiego mandaryńskiego. Ale języków w Chinach jest znacznie więcej! Nie mówi się tam tylko po mandaryńsku, ba, nie mówi się nawet tylko po chińsku. Na terenie Chin oprócz mandaryńskiego znajdziemy chociażby język kantoński, hakka, wu, min i wiele innych regionalnych dialektów. Jakie języki znajdziemy w Chinach? Czym jest chiński mandaryński? Jakie są największe dialekty języka chińskiego? Odpowiedź na te pytania znajdziesz w poniższym artykule.
Język chiński a dialekt
Używany w Chińskiej Republice Ludowej język chiński ma wiele lokalnych odmian. Na początku zastanówmy się, skąd w Chinach wzięło się tyle dialektów i dlaczego język chiński ma ustaloną standardową formę. Otóż język chiński do zapisu stosuje znaki. Jest to forma pisma, która skupia się na zapisywaniu znaczeń, nie dźwięków. Język chiński nie jest zatem językiem fonetycznym. Chińskie znaki nie informują nas o dokładnym odczycie. Z tego powodu te same znaki w różnych miejscach i przez różne osoby były i są odczytywane inaczej. Przykładowo znak 日 w mandaryńskim odczytamy (pomijając tony) jako ri, w języku kantońskim – jat, języku hakka – ngit. Różnice bywają więc dość spore.
Ujednoliceniu odczytów znaków chińskich nie sprzyjało także ukształtowanie terenu. Na obszarze Chin jest wiele gór, które dawniej były trudne do przebycia i powodowały lokalną izolację. Wymiana językowa między sąsiadującymi miejscowościami była więc utrudniona. Co więcej, Chiny tradycyjnie były społeczeństwem agrarnym. Przemieszczanie się ludności nie odbywało się z dużym natężeniem, ponieważ rolnicy przez większość czasu musieli pozostawać w domu, doglądając plonów. Z tego powodu w Chinach wykształciły się bardzo różniące się od siebie formy komunikacji mówionej. Skoro jednak odczyty te tak się od siebie różnią, to dlaczego o słyszanych w Chinach językach mówimy, że są to dialekty, a nie osobne języki?
Przede wszystkim, dialekty języka chińskiego mają jedną ważną wspólną cechę — do zapisu używają chińskich znaków. Istnieją oczywiście różnice gramatyczne czy w słownictwie, jednak największa odmienność widoczna jest na poziomie wymowy. W roku 221 p.n.e. pierwszy cesarz Chin – Qin Shihuang dokonał zjednoczenia Chin. Z istniejących na terenie Chin kilku mniejszych królestw utworzył on jedno ogromne cesarstwo. Od tamtej pory na rozległym terenie Chin istniał przeważnie jeden organizm państwowy, a jako system zapisu stosuje się chińskie znaki, niezależnie od dialektu. To właśnie ze względu na tę wspólnotę polityczną i kulturową oraz jednolity system pisma, mówimy raczej o dialektach języka chińskiego niż o językach chińskich. Choć często dla pokazania rangi i powszechności dialektów nazywa się je „językami” (yǔ 语).
Język mandaryński
Język chiński — język mandaryński to właściwie grupa dialektów chińskiego używanych na północnych terenach Chin. Należy do niej m.in. dialekt pekiński, na którego podstawie wykształcił się standardowy język mandaryński. Był to język komunikacji dworskiej i urzędniczej. Nazwano go mandaryńskim od używanej na Zachodzie nazwy chińskich urzędników, czyli mandarynów. Dialekt ten szybko się rozprzestrzeniał i zyskiwał coraz więcej użytkowników – wszak dwór uchodził za autorytet i wzór do naśladowania. Do dziś szacuje się, że język mandaryński jest pierwszym językiem dla około 70-80% ludności Chin. Stanowi on zatem język urzędowy, oficjalny, „powszechny” (guānyǔ 官语/pǔtōnghuà普通话). Używany jest także na Tajwanie, gdzie nazywany jest „językiem narodowym” (guóyǔ国语). W Singapurze (huáyǔ华语), jest jednym z języków Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się nim niemal 1/5 globu. Choć chiński mandaryński ma wśród języków w Chinach status języka standardowego, oficjalnego, to nie wszyscy się nim posługują na co dzień.
Znam język mandaryński — czy zrozumiem dialekt?
W Chinach wyróżnić można 7 głównych dialektów, z których każdy posiadać może od kilku do kilkunastu poddialektów. Główne języki w Chinach – dialekty języka chińskiego to:
- Mandaryński – północne Chiny;
- Kantoński – Hongkongu, Makao, prowincje Guangdong i Guangxi;
- Wu – prowincje Zhejiang, Jiangsu, Szanghaj i okolice;
- Xiang – prowincja Hunan;
- Gan – prowincja Jiangxi;
- Min – Fujian i Tajwan;
- Hakka – Chiny południowe.
Jak więc widzimy, używanych języków w Chinach jest sporo. Edukacja i administracja prowadzona są w języku standardowym, ze względu na silną migrację ludności. Zwłaszcza w miastach powszechne jest użycie standardowej odmiany języka. Jednak wielu mieszkańców Chin, szczególnie na prowincji, nie mówi w domu standardowym mandaryńskim i uczy się go dopiero później. Wiele dialektów znacznie różni się od języka mandaryńskiego i są one niezrozumiałe dla użytkowników znających tylko język standardowy.
Język kantoński a mandaryński
Jednym z największych dialektów języka chińskiego jest kantoński (yuèyǔ 粤语). Jest on często nazywany osobnym językiem ze względu na dość spore różnice. Użytkownicy mandaryńskiego i kantońskiego nie zrozumieją się nawzajem. W języku mandaryńskim mamy 4 tony, w kantońskim 6. Język kantoński ma także nieco inną składnię, bardziej zbliżoną do starochińskiego. Różni się on także znacznie w zakresie słowotwórstwa. Kantoński do zapisu stosuje znaki tradycyjne, podczas gdy mandaryński uproszczone. Języki te wykorzystują także różne systemy transkrypcji. W języku kantońskim mówi się w prowincjach Guangdong i Guangxi, w Hong Kongu, Makao, Azji Południowo-Wschodniej oraz w niektórych diasporach poza Chinami. Swoją popularność język kantoński zawdzięcza międzynarodowemu statusowi Hongkongu oraz popularności kina kantońskiego i muzyki cantopop. Posługuje się nim około 55 milionów mieszkańców Chin oraz 20 milionów poza granicami kraju.
Hakka, wu i inne dialekty
Niektóre dialekty języka chińskiego swoją wymową bywają zbliżone do języka mandaryńskiego. Mogą być one do pewnego stopnia zrozumiałe przez osoby znające standardowy chiński, a nieznające danego dialektu. Np. dialekt z prowincji Henan (Hénán huà河南话) w wielu przypadkach do odczytu znaku używa takiej samej sylaby jak mandaryński, jedynie z różnicą na poziomie tonu. Do pewnego stopnia jest on więc zrozumiały dla osób nieznających dialektu. Jednak często rozbieżności między dialektem a standardowym językiem chińskim są tak różne, że powodują niezrozumienie.
Język wu (wǔyǔ 吴语) oznacza grupę dialektów używaną na terenach prowincji Zhejiang i Jiangsu. Należą do niej m.in. dialekt szanghajski oraz dialekty Suzhou i Hangzhou. Używany był na terenie dawnego królestwa wu i rozpowszechnił się w czasach dynastii Ming, kiedy miasto Suzhou było ważnym ośrodkiem kultury i handlu. Posługuje się nim około 85 milionów osób.
Językiem hakka (kèjiāyǔ 客家语) posługuje się około 80 milionów ludzi. Głównie są to mieszkańcy południowych Chin, Tajwanu i diaspor chińskich, szczególnie w Azji Południowo-Wschodniej. Termin hakka oznacza dosłownie „gościnne rodziny”. „Ludzie – goście” i został nadany użytkownikom tego języka po ich migracji na tereny południowe, dla odróżnienia od natywnych mieszkańców tych terenów, użytkowników innych języków. Hakka zachował dużo cech starochińskiego, przejął także sporo słownictwa z kantońskiego.
Używany w Chinach język gan (gànyǔ赣语) oznacza dialekt używany głównie prowincji Jiangxi oraz okolicznych: Hubei, Hunan, Anhui, Fujian. Włada nim około 50 milionów ludzi, do najpopularniejszych odmian należą dialekty z Nanchang, Yichun i Fuzhou. Swoją nazwę bierze od rzeki Gan — największej rzeki płynącej przez tereny Jiangxi, głównego dopływu Jangcy.
Języki min (mínnányǔ 闽南语) używane są głównie w prowincji Fujian, częściowo również w prowincjach Guangdong, Zhejiang, Hainan. Najczęściej stosowaną odmianą minnańskiego jest hokkien. Należy do niego m.in. język tajwański i używany w Xiamen dialekt Amoy. Języki minnańskie są bardzo rozpowszechnione na Tajwanie, gdzie stanowią język ojczysty dla dużego odsetka mieszkańców. W dialektach min mówi ponad 40 milionów osób.
Dialekt xiang (xiàngyǔ 湘语) wykorzystywany jest przez około 40 milionów ludzi, głównie na terenach prowincji Hunan, ale również częściowo w północnym Guangxi i sąsiadującym Guizhou. Dzieli się na tzw. stary i nowy xiang. Starsza odmiana ze względu na ukształtowanie geograficzne była izolowana od wpływu mandaryńskiego i zachowała więcej cech starochińskiego, podczas gdy tzw. nowy xiang miał więcej kontaktów z północnymi dialektami.
Czy w Chinach mówi się tylko po chińsku?
Najczęściej używanym w Chinach językiem jest oczywiście mandaryński. W tym języku odbywa się edukacja, nadawane są media itp. Lokalnie napotykamy różne dialekty: hakka, min, wu itp. Jednak niektórzy mieszkańcy Chin nie posługują się tylko dialektami języka chińskiego. W Chinach, według rządowej klasyfikacji, istnieje 56 grup etnicznych. Największa z nich to Chińczycy Han posługujący się językiem chińskim lub jego odmianami jako natywni użytkownicy. W Chinach jest jednak też 55 mniejszości etnicznych, które posługują się niechińskimi językami jako pierwszymi. Są to np.:
- Ujgurzy używający do zapisu arabskiego pisma;
- Tybetańczycy władający tybetańskim;
- grupa Zhuang z własnym językiem, wykorzystującym do zapisu alfabet łaciński zamiast znaków chińskich
- Mandżurowie używający mandżurskiego
- Mongołowie z językiem mongolskim.
Języki te do zapisu nie używają znaków chińskich, są zupełnie odmiennymi systemami. Jeśli dobrze przyjrzymy się chińskim banknotom, to oprócz znaków chińskich na awersie, na rewersie znajdziemy zapis słów „Bank Chiński” w tych właśnie pięciu nie-chińskich językach.
Dialekty dziś
W Chinach mówi się, że co wioska to inny dialekt. Wiele osób jako pierwszy język poznaje dialekt, a dopiero potem uczy się standardowej formy języka mandaryńskiego. Jaki zatem wpływ mają dialekty na życie codzienne?
Chińczycy w zdecydowanej większości posługują się w jakimś stopniu językiem mandaryńskim. W tym języku odbierają edukację, oglądają telewizję, słuchają radia itp. Dialekty używane są w konwersacjach na poziomie lokalnym, dużo częściej przez osoby starsze. Zdarza się jeszcze (choć już bardzo rzadko), że ktoś nie zna, lub zna niezbyt dobrze mandaryński. Standardowy mandaryński jest językiem komunikacji dla osób mówiących w różnych dialektach, językiem wspólnym dla wszystkich w Chinach.
Dialekty często mają jednak wpływ na język standardowy danej osoby. Powodują one naleciałości lub błędne w świetle standardu wypowiadanie niektórych głosek. Przykładowo, w niektórych dialektach chińskich nierozróżniane są głoski zhi i zi/ chi i ci/ shi i si. Osoby, które od małego mówią w dialekcie i dopiero później uczą się mandaryńskiego, często mówiąc w standardowej odmianie, mogą takich głosek również nie rozróżniać. Osoby te nie będą się więc posługiwać w 100% poprawnym standardowym mandaryńskim. Można to porównać do seplenienia – w zależności od sytuacji może powodować mniejsze lub większe niezrozumienie.
Czasami naleciałości dialektowe powodować mogą problemy komunikacyjne. W niektórych zawodach, jak nauczyciel czy prezenter, wymagane jest wykazanie się umiejętnością posługiwania poprawnym standardowym mandaryńskim. Wpływ dialektów bardzo często utrudnia zrozumienie znającym język chiński obcokrajowcom. W podręcznikach uczymy się formy standardowej, z którą jesteśmy osłuchani, jednak nie każdy Chińczyk mówi całkowicie poprawnym i ładnym mandaryńskim. Dialekty są także ważnym elementem lokalnej tożsamości. Dają ich użytkownikom poczucie wspólnoty i przynależności, są ciekawostką i atrakcją, pokazują przywiązanie do swojej małej ojczyzny. Na przykład w Xiamen zapowiedzi stacji metra usłyszeć możemy nie tylko w mandaryńskim, ale także w lokalnym dialekcie.
