Podczas przeglądania stron internetowych lub instalowania programów komputerowych często widzimy, że w polu wyboru języka znajdują się dwa „różne” języki chińskie — chiński tradycyjny i chiński uproszczony. To często prowadzi do przekonania, że chiński jest tak trudny, że Chińczycy musieli go uprościć. Dodatkowo oba warianty są często oznaczane dwiema różnymi flagami — chiński uproszczony flagą Chińskiej Republiki Ludowej, a chiński tradycyjny flagą Republiki Chińskiej, czyli Tajwanu. O co więc właściwie chodzi?

Naucz się mówić po chińsku!uczymy chińskiego stacjonarnie i online, na różnych poziomachSprawdź naszą ofertę

Pismo a język — czy chiński uproszczony i chiński tradycyjny to dwa języki?

Pismo chińskie (漢字/汉字, Hànzì) stanowi jeden z najbardziej skomplikowanych systemów pisma na świecie. Ma także liczącą kilka tysięcy lat historię, choć na przestrzeni czasu zmieniało swoje oblicze. Choć jest powiązane z językiem chińskim, to pismo chińskie i język chiński są dwiema powiązanymi, ale oddzielnymi sferami. Przykładem tego jest fakt, że istnieją np. języki niechińskie posługujące się pismem chińskim. Tak jak pismem łacińskim posługuje się wiele niekoniecznie blisko spokrewnionych języków (jak np. język polski, język węgierski i język wietnamski), tak też pismo chińskie jest lub było wykorzystywane do zapisu języków znacznie odmiennych od chińszczyzny, takich jak język japoński, język koreański lub język wietnamski.

Zatem, co to jest „chiński uproszczony” (簡體字/简体字, jiǎntǐzì) i „chiński tradycyjny” (繁體字/繁体字, fántǐzì)? Oba te terminy odnoszą się do dwóch używanych obecnie standardów pisma. Nie oznaczają one, że istnieje jakaś różnica w samym języku. Każde wyrażenie w języku chińskim można zapisać zarówno za pomocą jednego, jak i drugiego systemu. Obecnie uproszczone pismo jest używane w Chinach kontynentalnych, Singapurze i wśród społeczności chińskiej w Malezji. Pismo tradycyjne jest natomiast używane w Hongkongu, Makau i na Tajwanie. Diaspora chińska pozostaje pod tym względem podzielona. Przed zrozumieniem tego podziału warto cofnąć się w czasie, aby poznać rozwój pisma chińskiego.

Długa historia pisma chińskiego

Określenie momentu początkowego rozwoju pisma chińskiego jest trudne. Najwcześniejsze formy pochodzą z chińskiego neolitu, sięgające nawet VII tysiąclecia p.n.e., jednak najstarszymi przykładami użycia pisma chińskiego, są inskrypcje z kości wróżebnych pochodzące z II tysiąclecia p.n.e. z czasów panowania dynastii Shang. Kolejnymi istotnymi zabytkami pisma chińskiego są napisy na rytualnych brązach, pochodzące z okresu dynastii Shang i Zhou. Na podstawie tych znaków powstał styl pisma chińskiego zwany pismem wielkopieczęciowym (大篆, dàzhuàn).

Wraz z powstaniem w 221 r. p.n.e. Cesarstwa Chińskiego i panowaniem dynastii Qin ujednolicono pismo. Efekt tego działania nazywa się pismem małopieczęciowym (小篆, xiǎozhuàn). Był to dominujący styl pisma do I w. n.e., gdy pałeczkę pierwszeństwa przejęło pismo kancelaryjne (隸書/隶书, lìshū). Cechowało się ono dużym uabstrakcyjnieniem i uproszczeniem. Współczesną formą jest pismo regularne (楷書/楷书, kǎishū). Zaczęło się ono rozwijać się w II w. n.e. i osiągnęło dojrzałość za panowania dynastii Tang. Można więc powiedzieć, że współczesna forma pisma chińskiego funkcjonuje już od ponad 1800 lat!

Chiński tradycyjny a uproszczony — skąd się wziął podział?

Podział na chiński uproszczony i tradycyjny ma swoje źródło w XX-wiecznych Chinach. W 1912 roku, gdy upadła władza dynastii mandżurskiej i w jej miejsce ustanowiono republikę, Chiny były państwem zacofanym zarówno w stosunku do państw europejskich, jak i względem Stanów Zjednoczonych i Japonii. Miały one wyjątkowo słabą pozycję geopolityczną, ekonomiczną i militarną.

Skłoniło to chińskich intelektualistów do szeroko zakrojonej modernizacji i przyjęcia wzorców zachodnich. Jednym z elementów tej polityki miało być zwalczanie analfabetyzmu. Wśród części inteligencji pojawiło się przekonanie, że uproszczenie pisma byłoby znacznym ułatwieniem w dążeniu do wyedukowania milionów Chińczyków. W latach 30. pojawiła się koncepcja uproszczenia pisma, ale została odrzucona.

Wrócono do niego dopiero po kolejnej zmianie władzy. Wskutek zwycięstwa sił komunistycznych w chińskiej wojnie domowej w 1949 roku proklamowano Chińską Republikę Ludową, a rząd Republiki Chińskiej musiał wycofać się na Tajwan. Niedługo potem, w latach 50. i 60., władze ChRL zaczęły stopniowo wprowadzać uproszczone znaki chińskie, przyjęte potem także przez Singapur i społeczność chińską w Malezji. Tajwan, Hongkong i Makau pozostały natomiast przy formach znaków chińskich sprzed reformy, które zaczęły być nazywane znakami tradycyjnymi.

Jakie są więc różnice między chińskim uproszczonym a chińskim tradycyjnym?

Podczas tworzenia standardu uproszczonego pisma chińskiego starano się nie tworzyć form, które wydawałyby się sztuczne lub nienaturalne. Z tego powodu wykorzystywano często formy, które występowały wcześniej jako wersje alternatywne lub potoczne danych znaków. Jedną z najczęstszych inspiracji dla twórców reformy były formy pochodzące z kaligrafii chińskiej. W tego typu uproszczeniach kilka kresek jest zazwyczaj zastępowane jednym „gładkim” pociągnięciem.

Przykłady uproszczeń wzorowanych na formach kaligraficznych

Czasami znak tradycyjny zastępowano innym znakiem o takim samym lub podobnym czytaniu, nawet jeśli pierwotnie były to odrębne znaki o różnych znaczeniach. Doprowadziło to do „zlania się” niektórych znaków tradycyjnych w jeden znak uproszczony.

Przykłady uproszczeń opartych na podobieństwie fonetycznym

Jeszcze inną taktyką zastosowaną w wielu znakach uproszczonych było zastąpienie skomplikowanej części danego znaku przez prosty zamiennik (jak np. 又 lub 乂).

Przykłady uproszczeń opartych na podmienieniu części znaku

Czasami zastosowana metoda była jeszcze prostsza. W przypadku niektórych znaków usunięto po prostu pewną ich część, zostawiając w niektórych przypadkach nawet jedynie połowę lub ćwierć pierwotnego znaku.

Przykłady uproszczeń poprzez usunięcie elementu znaku

Oprócz powyższych sposobów ustalania nowych form znaków uproszczonych stosowano także wiele innych, bardziej szczegółowych zasad. Na podstawie tych przykładów widać jednak, że nie był to proces pozbawiony określonej logiki i porządku. Jest to tym bardziej widoczne w sytuacjach, gdy uproszczeniu uległ element współdzielony przez kilka znaków.

Przykład uproszczenia wspólnych części znaków (tutaj: kluczy)

Te same znaki, ale różna mowa

Czy terminy „chiński uproszczony” i „chiński tradycyjny” odnoszą się jedynie do pisma chińskiego, a nie języka? Czy w obszarach używających znaków uproszczonych, jak Chiny kontynentalne, Singapur i Malezja, oraz obszarach z użyciem znaków tradycyjnych, jak Tajwan, Hongkong i Makau, mówi się jednakowo? Odpowiedź brzmi „nie”, choć właściwie lepszą odpowiedzią byłoby „to skomplikowane”.

Podstawowy problem leży w samym pojęciu „język chiński”. Choć powszechnie używane, termin ten lepiej oddałaby forma „języki chińskie”, gdyż różnice między odmianami chińszczyzny można porównać do różnic między językami słowiańskimi — podobne, lecz odrębne i czasem wzajemnie niezrozumiałe. Wśród wielu języków chińskich zdecydowany prym wiedzie język mandaryński, zarówno pod względem liczby użytkowników, jak i pod względem statusu urzędowego. To właśnie na mandaryńskim jest oparta współczesna literacka chińszczyzna, czyli tzw. „standardowy język chiński”. Mówiąc „język chiński”, będziemy więc mieć zazwyczaj na myśli język mandaryński.

Czy na Tajwanie mówi się dokładnie tak samo, jak w Pekinie?

Tak się akurat składa, że w jedynych trzech obszarach na Ziemi, gdzie używa się oficjalnie znaków tradycyjnych zamiast znaków uproszczonych, istotną rolę odgrywają języki chińskie inne niż mandaryński. W Hongkongu i w Makau, mimo że w oficjalnych dokumentach używa się „standardowego języka chińskiego”, czyli de facto języka mandaryńskiego, to w mowie i w tekstach nieoficjalnych używa się języka kantońskiego. Jest to język powszechnie używany również m.in. w okolicznej prowincji Guangdong, choć tam, jako że jest to część terytorium ChRL bez specjalnego statusu (który ma zarówno Hongkong, jak i Makau), używa się znaków uproszczonych.

Nieco bardziej skomplikowana sytuacja panuje na Tajwanie. Głównym językiem urzędowym wyspy jest język mandaryński zapisywany wyłącznie za pomocą tradycyjnego pisma chińskiego. Jednakże język mandaryński nie jest rodzimym językiem wyspy. Zaczął on być używany na szerszą skalę dopiero po II wojnie światowej wskutek zmian politycznych. Wśród tych języków, które są uznawane za rodzime języki Tajwanu (本土語言/本土语言, běntǔ yǔyán), wymienia się przede wszystkim język minnan (zwany często na Tajwanie językiem tajwańskim), język hakka i języki aborygenów tajwańskich. Aż do lat 90. władze prowadziły politykę promowania języka mandaryńskiego kosztem języków lokalnych. Dopiero w ramach procesu stopniowej demokratyzacji polityka państwowa obróciła się o 180 stopni. Obecnie języki lokalne są oficjalnie wspierane przez państwo — w ostatnich latach zaczęto wprowadzać je jako przedmioty obowiązkowe do tajwańskich szkół, w środkach komunikacji zbiorowej można usłyszeć komunikaty w tych językach itd. Ministerstwo Edukacji Tajwanu przeprowadziło również standaryzację zapisu tych języków alfabetem łacińskim, a w przypadku języka minnan (tajwańskiego) i języka hakka również za pomocą znaków chińskich.

W Hongkongu, Makau i na Tajwanie używanie tradycyjnych znaków oraz posługiwania się językami rodzimymi pozostaje ważnym składnikiem lokalnej tożsamości i dumy. Jakkolwiek uproszczone znaki chińskie oraz język mandaryński są bez wątpienia najważniejszą drogą komunikacji ze światem chińskojęzycznym, to przyjrzenie się bliżej różnorodności językowej chińskiego kręgu kulturowego może nas wiele nauczyć zarówno o Chinach, Singapurze czy Tajwanie i ich historii, jak i pozwolić nam lepiej zrozumieć związek między językiem a kulturą i tożsamością.

Jeżeli zainteresował Cię nasz artykuł i chcesz jeszcze bardziej poszerzyć swoją wiedzę na temat Chin, zapisz się na nasz kurs online! Podczas zajęć z doświadczonymi lektorami poznasz nie tylko bogactwo systemu pisma chińskiego, ale także sięgniesz głębiej w fascynujący świat chińskiej kultury i języka. Zgłoś się do nas już teraz! 

Naucz się mówić po chińsku!uczymy chińskiego stacjonarnie i online, na różnych poziomachSprawdź naszą ofertę